Instrumenty finansowe

Akcja

Akcja, jest papierem wartościowym. Jest ona także dokumentem stwierdzającym prawo jej posiadacza do uczestnictwa w spółce, która je wyemitowała, Kapitał zakładowy spółki, w wyniku emisji akcji, ulega podziałowi na równą liczbę akcji – w takiej sytuacji mówimy o wartości nominalnej akcji, odpowiadającej udziałowi jednej akcji w wartości całej spółki.

Poza prawem własności, dokument akcji reprezentuje również m. in.:

• prawo do głosu na walnym zgromadzeniu akcjonariuszy,
• prawo do udziału w zyskach spółki,
• prawo do udziału w majątku spółki w przypadku jej likwidacji,
• prawo poboru akcji nowych emisji.​​​​

Prawo głosu na walnym zgromadzeniu jest wyrazem możliwości partycypacji w podejmowaniu decyzji w sprawach dla spółki akcyjnej istotnych przez akcjonariusza spółki. Oczywiście, aby móc brać udział w takim podejmowaniu decyzji, należy posiadać odpowiednio znaczny pakiet akcji. W spółce akcyjnej akcjonariusze podejmują szereg kluczowych decyzji dotyczących funkcjonowania spółki, sprawują nadzór i kontrolę nad jej działalnością.

Prawo do udziału w zyskach spółki – nabywając akcje akcjonariusz finansuje działalność spółki traktując swój wydatek jako inwestycję. Z kolei, spółka w wyniku prowadzenia działalności gospodarczej osiąga straty bądź zyski. Jeżeli spółka osiągnie zyski, walne zgromadzenie akcjonariuszy może podjąć decyzję o zatrzymaniu zysków w spółce w celu ich dalszego reinwestowania, albo o podziale zysku pomiędzy akcjonariuszy. Zysk spółki wypłacany jest dla akcjonariuszy w postaci dywidendy.

Prawo do udziału w majątku spółki w przypadku jej likwidacji. Prawo udziału w masie likwidacyjnej jest to uprawnienie akcjonariusza, którego wyrazem jest, co do zasady, możliwość uczestnictwa w majątku spółki pozostałym po jej likwidacji.

Prawo poboru akcji nowych emisji zapewnia dotychczasowym akcjonariuszom spółki utrzymanie stanu posiadania udziału w spółce w przypadku pozyskiwania nowego kapitału w drodze emisji akcji. Przejawia się ono w przysługującym dotychczasowemu akcjonariuszowi spółki pierwszeństwie w obejmowaniu akcji nowej emisji w ramach podwyższenia kapitału zakładowego, przeprowadzonego w granicach podwyższenia zwykłego w trybie subskrypcji zamkniętej.

Akcje, ze względu na stosunek do ich posiadacza, można podzielić na:

• akcje imienne,
• akcje na okaziciela.

Ze względu na uprawnienia szczególne przysługujące akcjom, można je podzielić na:

• akcje zwykłe,
• akcje uprzywilejowane.

Uprzywilejowanie akcji może dotyczyć:

• liczby głosów z akcji na walnym zgromadzeniu,
• wypłaty dywidendy.

Posiadanie akcji wiąże się nie tylko z uprawnieniami, ale również z określonym ryzykiem. Jednym z podstawowych ryzyk, które są nieodłącznie związane z inwestycjami w akcje, jest zmienność ich wyceny dokonywana przez rynek. Jeżeli spółka prosperuje dobrze, wtedy wraz ze wzrostem wartości spółki może rosnąć cena jej akcji, mogą pojawiać się również dywidendy. Jednak w wolnorynkowej gospodarce, opartej na działaniu w warunkach konkurencji, możliwe są także zupełnie inne scenariusze – trudności ze sprzedażą produktów, brak zysków, a nawet upadłość spółki. Mając świadomość szans nieograniczonego wzrostu akcji dobrze prosperującej spółki, nie można zapominać o możliwości spadku ich wartości rynkowej, a w skrajnych przypadkach – całkowitej utraty wartości akcji spółki upadającej.

W obrocie giełdowym mogą znajdować się wyłącznie zdematerializowane (nie mające formy dokumentu) akcje zwykłe, na okaziciela.

Czynniki ryzyka

Główne czynniki ryzyka inwestycji w akcje dotyczą kondycji finansowej spółek będących ich emitentami. Do głównych grup ryzyka należy zaliczyć:

• ryzyko makroekonomiczne – wynika z wrażliwości rynku kapitałowego na krajowe i światowe czynniki makroekonomiczne, w szczególności takie jak: tempo wzrostu gospodarczego, stopień nierównowagi makroekonomicznej (deficyty budżetowe, handlowe i obrotów bieżących), wielkość popytu konsumpcyjnego, poziom inwestycji, wysokość stóp procentowych, wielkość i kształtowanie się poziomu inflacji, wielkość i kształtowanie się poziomu cen surowców czy sytuacja geopolityczna;
• ryzyko branżowe – akcje spółek działających w określonej branży narażone są na grupę specyficznych czynników ryzyka, w szczególności takich jak: wzrost konkurencji, spadek popytu na produkty sprzedawane przez podmioty z branży oraz zmiany technologiczne; dywersyfikacja branżowa może skutecznie ograniczyć ryzyko branżowe;
• ryzyko specyficzne spółki – wszystkie akcje spółek narażone są na ryzyka indywidualnego podmiotu gospodarczego, do których w szczególności można zaliczyć: jakość prac zarządu, zmiany strategii lub modelu biznesowego spółki, zmiany jakości ładu korporacyjnego, polityki dywidendowej, zdarzenia losowe dotyczące konkretnej spółki, konflikty w akcjonariacie, koszty agencji; dywersyfikacja inwestycji może skutecznie ograniczyć ryzyko specyficzne spółki.

Poza wymienionymi czynnikami ryzyka, posiadanie akcji obciążone jest ogólnymi ryzykami związanymi z inwestowaniem w obrocie zorganizowanym, takimi jak: ryzyko płynności, ryzyko zawieszenia bądź ryzyko wycofania z obrotu zorganizowanego.

Akcje odznaczają się znaczącą zmiennością cen, zwłaszcza w krótkim okresie. Przyjęcie dłuższego horyzontu inwestycji skutecznie ogranicza ryzyko zmienności kursów akcji.

Prawo do akcji (PDA)

To papier wartościowy, z którego wynika uprawnienie do otrzymania, niemających formy dokumentu akcji nowej emisji spółki publicznej, powstające z chwilą dokonania przydziału tych akcji i wygasające z chwilą zarejestrowania akcji w Krajowym Depozycie Papierów Wartościowych, albo z dniem uprawomocnienia się postanowienia sądu rejestrowego odmawiającego wpisu podwyższenia kapitału zakładowego do rejestru przedsiębiorców. Prawo do akcji jest instrumentem, który umożliwia obrót akcjami, w czasie pomiędzy przydzieleniem akcji inwestorom a momentem rejestracji akcji nowej emisji we właściwym sądzie rejestrowym – przyspiesza się możliwość dokonywania obrotu akcjami nowej emisji na rynku wtórnym. Dopóki rejestracja podwyższenia kapitału spółki nie nastąpi, akcje nowej emisji nie mogą być przedmiotem obrotu publicznego. Zamrożone środki finansowe, przeznaczone na zakup akcji nowej emisji mogą być uwolnione przed rejestracją i wprowadzeniem akcji spółki do obrotu. Wprowadzenie PDA do obrotu wiąże się jednak z ryzykiem rynkowym, gdyż nastroje i zmienność rynku mogą niekorzystnie wpłynąć na kurs PDA.

Zmiana PDA na akcje spółki następuje automatycznie w wyznaczonym przez giełdę terminie (kiedy spółka dopełni formalności rejestracyjnych). Ze strony akcjonariusza taka zamiana nie wiąże się z koniecznością podejmowania jakichkolwiek działań – zmiana statusu jest automatyczna.
 

Czynniki ryzyka

Z inwestowaniem w PDA związane są wszystkie czynniki ryzyka charakterystyczne dla inwestycji w akcje. Dodatkowo Klienci powinni być świadomi, że w przypadku odmowy rejestracji emisji akcji przez sąd emitent jest zobowiązany do zwrócenia posiadaczowi PDA środków wpłaconych w czasie subskrypcji wg ceny emisyjnej akcji, niezależnie od ceny zapłaconej przez niego za PDA.

PDA odznaczają się znaczącą zmiennością cen, często wyższą od akcji tej samej spółki. Zakładając, że sąd zarejestruje nową emisję akcji, wydłużenie horyzontu inwestycyjnego zrównuje poziom zmienności PDA do zmienności typowej dla akcji tej samej spółki.

Prawo poboru

Jest instrumentem finansowym, przysługującym akcjonariuszowi spółki, z którym wiąże się prawo do zakupu akcji nowej emisji danej spółki, po ustalonej cenie, w określonej proporcji do posiadanych akcji wcześniejszych emisji. Prawo to jest o tyle istotne, że w przypadku objęcia takiej emisji przez nowy krąg akcjonariuszy nastąpiłoby tzw. rozwodnienie kapitału, czyli procentowe zmniejszenie udziału dotychczasowych akcjonariuszy w stosunku do całkowitej sumy kapitału akcyjnego. Korzystając z prawa poboru, akcjonariusze mają możliwość zachowania dotychczasowego „stanu posiadania akcji” w spółce akcyjnej.

W przypadku akcji dopuszczonych do obrotu zorganizowanego ważną cechą prawa poboru jest to, że może ono być przedmiotem obrotu jako samodzielny papier wartościowy. Oznacza to, że dotychczasowi posiadacze „starych” akcji mogą zrezygnować z prawa objęcia „nowych” akcji, sprzedając to prawo w obrocie zorganizowanym. Jednocześnie akcjonariusze spółki, którzy przed nową emisją akcji nie byli akcjonariuszami spółki, a chcieliby nabyć akcje nowej emisji, mogą to zrobić poprzez zakup prawa poboru.

W związku z prawem poboru akcjonariuszowi przysługują 3 możliwości:

• wykonanie prawo poboru, czyli złożenie zapisu na akcje nowej emisji (w odpowiedniej proporcji i po ustalonej cenie emisyjnej),
• sprzedaż prawa poboru (o ile jest ono notowane na giełdzie),
• zatrzymanie praw w portfelu i niewykonanie żadnego z powyższych kroków – działanie takie skutkuje utratą praw poboru po upływie terminów zapisów na akcje nowej emisji. Z tytułu utraty praw poboru nie przysługuje akcjonariuszowi żadna rekompensata.

Czynniki ryzyka

Z inwestowaniem w prawa poboru związane są wszystkie czynniki ryzyka charakterystyczne dla inwestycji w akcje. Ponadto czas notowań praw poboru jest zazwyczaj bardzo krótki (kilka dni do kilku tygodni). W przypadku niesprzedania praw poboru w ostatnim dniu notowań, Klient powinien szczegółowo rozważyć potrzebę zapisania się na akcje nowej emisji wykorzystując posiadane prawa. Klient powinien więc pamiętać, że prawo poboru jest instrumentem finansowym, który w określonym terminie wygasa. W przypadku gdy Klient posiadający prawa poboru nie złoży zapisu na akcje nowej emisji lub ich nie sprzeda w trakcie trwania obrotu na rynku zorganizowanym, nie otrzyma żadnej zapłaty w momencie ich wygaśnięcia. Prawa poboru odznaczają się bardzo znaczącą zmiennością cen, w większości przypadków wyższą od akcji tej samej spółki.

Obligacja

Jest papierem wartościowym, w którym emitent (wystawca papieru) stwierdza, że jest dłużnikiem nabywcy obligacji (obligatariusza) i zobowiązuje się do wykupu tej obligacji (zapłacenia wartości nominalnej i określonych odsetek). Obligacja, w przeciwieństwie do akcji, nie przenosi na jej nabywcę określonych praw (jak ma to miejsce w przypadku akcji) – obligacje przyznają identyczne uprawnienia ich posiadaczom.

Obligacje dzieli się na:

• obligacje skarbowe (emitowane przez Skarb Państwa),
• obligacje samorządowe (emitowane przez jednostki samorządów terytorialnych),
• obligacje korporacyjne (emitowane przez przedsiębiorstwa).

Ze względu na termin wykupu obligacje dzieli się na:

• obligacje krótkoterminowe (okres do wykupu jest krótszy niż 5 lat),
• obligacje średnioterminowe (okres do wykupu wynosi od 5 do 10 lat)
• obligacje długoterminowe (okres do wykupu wynosi powyżej 10 lat).

Ze względu na formę oprocentowania, obligacje dzieli się na:

• obligacje o stałym oprocentowaniu,
• obligacje o zmiennym oprocentowaniu,
• obligacje zero-kuponowe.

Kontrakt terminowy

Jest to umowa, w której dwie strony (kupujący i sprzedający kontrakt) zobowiązują się wzajemnie do odpowiednio zakupu oraz sprzedaży określonych aktywów (instrumentu bazowego), w ściśle określonym momencie czasu w przyszłości (dzień rozliczenia) po ustalonej w dniu zawarcia umowy cenie (cena wykonania). Kontrakt jest dla obu stron bezwarunkowym i nieodwołalnym zobowiązaniem do wywiązania się z jego warunków w terminie wykonania kontraktu.

W zależności od charakteru rozliczenia kontraktu w terminie wygaśnięcia możemy podzielić kontrakty terminowe na:

• kontrakty z dostawą,
• kontrakty rozliczane pieniężnie.

Kontrakt z dostawą zawiera w sobie wbudowane zobowiązanie do dostarczenia instrumentu bazowego w dniu wygaśnięcia kontraktu. W wielu przypadkach dostarczenie przedmiotu kontraktu może wiązać się ze znacznymi kosztami (np. koszt frachtu miedzi z Polski do Chin w kontrakcie na dostawę surowca).

Kontrakty rozliczane pieniężne nie zawierają elementu dostawy instrumentu bazowego, a w dniu wygaśnięcia kontraktu jego nabywca i wystawca jedynie wyrównują wzajemnie (w formie pieniężnej) różnicę pomiędzy wartością instrumentu bazowego wynikającą z kontraktu, a rynkową ceną tego instrumentu. Kwota wynikająca z rozliczenia stanowi dla jednej strony zysk, a dla drugiej – stratę z operacji na kontraktach terminowych.

Czynniki ryzyka

Z inwestowaniem w kontrakty terminowe związane są wszystkie czynniki ryzyka charakterystyczne dla instrumentu bazowego, na który dany kontrakt opiewa. Ponadto częścią nieodzowną inwestowania w kontrakty terminowe typu futures (notowane np. na GPW) jest ryzyko bazy, które oznacza, iż cena instrumentu pochodnego może odbiegać od ceny instrumentu bazowego.
W związku z ograniczonymi wymogami kapitałowymi związanymi z otwarciem pozycji na kontrakcie (wniesienie jedynie depozytu zabezpieczającego zamiast całej wartości kontraktu, wykorzystywanie dźwigni finansowej), inwestycje w kontrakty terminowe obarczone są bardzo wysokim ryzykiem. Klient powinien liczyć się nie tylko z możliwością utraty całości zainwestowanego kapitału, ale również z potencjalną stratą przekraczającą wielkość pierwotnie opłaconego depozytu.
Ryzyko płynności – płynność niektórych kontraktów terminowych jest znacząco niższa od płynności instrumentów bazowych, na które opiewają (np. kontrakty na akcje).
Zmienność notowań kontraktów jest zbliżona do zmienności instrumentów bazowych, z zastrzeżeniem różnic wynikających z ryzyka bazy.

Opcja

Jest instrumentem finansowym, mającym postać kontraktu, w którym nabywca (posiadacz) opcji nabywa prawo do nabycia (opcja kupna) bądź sprzedaży (opcja sprzedaży) instrumentu bazowego po ściśle określonej cenie, w dniu wykonania opcji. Z kolei wystawca opcji ma obowiązek wywiązania się z kontraktu opcyjnego, czyli odpowiednio do sprzedaży bądź odkupienia instrumentu bazowego w określonym terminie, o ile nabywca opcji zechce z tego prawa skorzystać (o ile nabywca opcji uzna wykonanie swojej opcji za opłacalne).

Ze względu na sposób wykonania opcji wyróżniamy dwa rodzaje opcji:

• opcje europejskie,
• opcje amerykańskie.

Nabywca opcji europejskiej ma prawo wykonać ją jedynie w dniu wygaśnięcia opcji. Nabywca opcji amerykańskiej ma prawo wykonać ją w dowolnym momencie czasu, przed dniem wygaśnięcia opcji.

Opcje mogą być wykonywane przez:

• fizyczną dostawę instrumentu bazowego,
• rozliczenie pieniężne.

Na warszawskiej giełdzie notowane są wyłącznie opcje typu europejskiego, rozliczane pieniężnie.

Czynniki ryzyka

Z inwestowaniem w opcje związane są wszystkie czynniki ryzyka charakterystyczne dla instrumentu bazowego, na który dany kontrakt opcyjny opiewa. Ponadto nie istnieje jedna uniwersalna metoda służąca wyznaczeniu wartości opcji przed terminem wygaśnięcia, dlatego Klient powinien być świadomy, że cena rynkowa opcji jest wypadkową oczekiwań rynku co do przyszłego zachowania się instrumentu bazowego. 
Maksymalna strata Klienta zajmującego pozycję długą na opcjach (nabycie opcji kupna bądź sprzedaży) jest równa wartości zainwestowanego kapitału. Maksymalna strata Klienta zajmującego pozycję krótką na opcjach (sprzedaż opcji kupna bądź sprzedaży) może przekroczyć wartość pierwotnie wpłaconego depozytu.
Ryzyko rynkowe, wynikające z uzależnienia od instrumentu bazowego, jest potęgowane przez efekt dźwigni finansowej, wynikający z faktu, że wartość początkowej inwestycji – którą w przypadku nabycia opcji jest kurs opcji przemnożony przez mnożnik, natomiast w przypadku wystawienia opcji depozyt zabezpieczający – jest niska w porównaniu z wartością instrumentu bazowego. Dlatego też relatywnie małe wahania kursów instrumentu bazowego mają proporcjonalnie większy wpływ na wartość pozycji w opcjach.
Ryzyko upływu czasu – cena opcji jest uzależniona od czasu, jaki pozostał do wygaśnięcia opcji. Zbliżanie się terminu wygaśnięcia opcji może powodować spadek wartości opcji nawet przy niezmienionym poziomie ceny instrumentu bazowego. Upływ czasu działa więc na niekorzyść nabywców opcji kupna i nabywców opcji sprzedaży.
Ryzyko zmian zmienności instrumentu bazowego – zmiany w zmienności instrumentu bazowego wpływają na wartość opcji. Im większa jest zmienność instrumentu bazowego, tym wartość opcji jest wyższa, im mniejsza zmienność, tym wartość opcji jest mniejsza.
Ryzyko płynności – płynność opcji wystawionych zwłaszcza na akcje jest bardzo niska.
Opcje odznaczają się bardzo znaczącą zmiennością notowań.